Binnen- en buitenmilieu voor basisscholen en kinderopvang

eze adviezen voor binnen- en buitenmilieu voor basisscholen, kinderdagverblijven en buitenschoolse opvang  zijn in november 2023 herzien. Hieraan hebben de GGD(Gemeentelijke Gezondheidsdienst) Amsterdam, team Milieu en Gezondheid en RIVM/cGM(centrum Gezondheid en Milieu) bijgedragen. Voorheen was deze informatie opgenomen als bijlage bij de LCHV hygiëne richtlijn voor basisscholen en de LCHV hygiëne richtlijn voor kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en buitenschoolse opvang.

Inleiding

Deze adviezen voor binnen- en buitenmilieu zijn geschreven voor alle medewerkers en beroepskrachten die werkzaam zijn in basisscholen en kinderopvang. Onder kinderopvang vallen kinderdagverblijven en buitenschoolse opvang. De belangrijkste adviezen zijn op een rij gezet.

Elk onderwerp begint met een korte inleidende tekst. Hierin leest u waarom het onderwerp belangrijk is. Daarna volgt een opsomming van de adviezen in een gekleurd kader. 

Meer informatie 

Heeft u inhoudelijke vragen over het onderdeel binnen- en buitenmilieu, neem dan contact op met het team Milieu en Gezondheid van uw regionale GGD) of kijk op GGD Leefomgeving. Voor meer informatie over het beperken van het risico op het verspreiden van infectieziekten onder de kinderen en medewerkers kunt u de LCHV hygiëne richtlijn voor basisscholen en de LCHV hygiëne richtlijn voor kinderdagverblijven, peuterspeelzalen en buitenschoolse opvang raadplegen. Wilt u meer weten over gezonde leefstijl voor kinderen en deskundigheid van medewerkers ga naar Gezonde Schoolof Gezonde Kinderopvang. Voor informatie vanuit de Rijksoverheid over ventilatie in schoolgebouwen ga naar  Ventilatie in schoolgebouwen.   

Gezonde binnenlucht

Het binnenmilieu is de leefomgeving binnen in een gebouw. Een gezond binnenmilieu bestaat onder andere uit schone lucht, een aangename temperatuur en een aangenaam geluidsniveau. Als er onvoldoende aandacht is voor het binnenmilieu dan kan dit zorgen voor gezondheidsklachten en stress. 

In dit onderdeel vindt u de adviezen, die ervoor kunnen zorgen dat het binnenmilieu zo gezond mogelijk wordt. Deze adviezen gaan onder andere over luchtverversing (ventileren en luchten), temperatuur en het beperken van het gebruik van schadelijke stoffen. De adviezen gaan niet over ziekteverwekkers die infectieziekten kunnen veroorzaken zoals virussen en bacteriën. Zie voor informatie en normen over binnenlucht en infectieziekten paragraaf 5.2 in de Algemene Hygiënerichtlijn.   

Een gezonde binnenlucht betekent dat de lucht schoon en fris is en weinig stofdeeltjes bevat. De temperatuur mag niet te hoog of te laag zijn, de lucht moet steeds ververst worden en de vochtbalans moet goed zijn. Vervuilde lucht is niet gezond voor de beroepskrachten en de kinderen. De binnenlucht kan op verschillende manieren vervuild raken:

• tijdens het schoonmaken;
• door materialen in het gebouw (zoals beton en kunststof);
• door de mensen zelf;
• door kleding;
• door (huis)dieren.

Mensen ademen kooldioxide (CO₂) uit. De hoeveelheid kooldioxide¹ is gemakkelijk te meten. Als het gehalte kooldioxide laag is geeft dit een indicatie dat de ruimte goed is geventileerd en er dus voldoende verse lucht wordt toegevoerd. Wanneer de hoeveelheid kooldioxide in de ruimte zeer hoog is kunnen er klachten ontstaan:

• hoofdpijn;
• irritatie van de ogen; 
• concentratiestoornissen;
• irritatie van de slijmvliezen;
• vaak niezen en hoesten;
• tekenen van astma.

¹ Het CO₂-gehalte wordt gemeten in ppm(parts per million ) (parts per million). De buitenlucht bevat ongeveer 400 tot 500 ppm CO₂. Dat betekent dat 1 miljoen liter buitenlucht ± 400 tot 500 liter CO₂ bevat.

Luchtverversing

Om de binnenlucht schoon en vers te houden is het nodig om de hele tijd de lucht te verversen. Het verversen van lucht kan door te ventileren of door te luchten.

Ventileren is het voortdurend verversen van lucht. De buitenlucht vervangt telkens een deel van de binnenlucht die vervuild is door vocht, gassen zoals geurtjes en ziekteverwekkers.

Luchten is het in korte tijd (ongeveer 15 minuten) verversen van alle vervuilde binnenlucht. Dit doet u door de ramen en/of buitendeuren wijd open te zetten. 

Let op: luchten is geen vervanging van ventileren.

Advies luchten en ventileren

Voor het luchten en ventileren gelden de volgende adviezen:

• Lucht tijdens en na het schoonmaken, stofzuigen en bedden verschonen.
• Lucht tijdens en na het gebruik van verf of andere sterk ruikende spullen.
• Lucht ’s ochtends vroeg de ruimtes die in de nacht niet zijn geventileerd. 
• Lucht tijdens het spelen en beweegspelletjes.
• Ventileer ook als de ruimtes leeg zijn.
• Alle ruimtes hebben ramen, roosters en/of een mechanisch ventilatiesysteem.
• Alle ramen kunnen open of zet mechanische toestellen op de hoogste ventilatiestand.
• Alle ruimtes kunnen dag en nacht, bij hitte en kou, geventileerd worden.

Sommige gebouwen hebben niet alleen ramen die open kunnen, maar ook een mechanische afzuiging (meestal te herkennen aan openingen waardoor lucht gezogen wordt in de wc, natte ruimte, keuken of gang). In nieuwe gebouwen is vaak ook nog warmteterugwinning (WTW) ingebouwd. De mechanische ventilatie kan soms niet goed werken door vervuiling of slecht onderhoud.

advies mechanische ventilatie

Voor een goed werkende mechanische ventilatie gelden de volgende adviezen:

• Houd reiniging, metingen en vervangingen bij in een logboek.
• Houd ventilatieroosters in of boven ramen schoon, ook het binnenwerk.
• Houd roosters en spleten onder de deuren open en dek ze niet af.
• Reinig of vervang de filters van de luchttoevoer (indien aanwezig) volgens de instructies van de fabrikant. 
• Reinig de ventielen als ze zichtbaar vuil zijn, en let op het terugplaatsen van de kapjes in de juiste stand.
• Laat de leverancier het systeem (apparaat) minimaal eens per jaar schoonmaken.
• Laat de binnenzijde van de kanalen van het systeem iedere 5-7 jaar schoonmaken.
• Laat iedere vijf jaar per ruimte meten hoeveel lucht het systeem verplaatst, laat dit zo nodig opnieuw inregelen.

Om een indicatie te krijgen of het ventileren en luchten ook zorgt voor een goed binnenmilieu kunt u tijdens gebruik van de ruimte de hoeveelheid kooldioxide (CO₂) meten.

koolmonoxide meten

Voor het controleren en meten van het gehalte kooldioxide gelden de volgende adviezen:

• Zorg voor een goed afleesbare CO2(carbon dioxide)-meter, die met licht goed/matig/slecht aangeeft en de gegevens opslaat.
• Meet de CO2 gedurende de dag om na te gaan of er ook voldoende wordt geventileerd als het maximaal aantal mensen in de ruimte is. 
• Herstel de instellingen eens per twee weken voor correcte waarden en laat de meter een tijdje buiten staan of in een open raam.
• Plaats de CO2-meter op een plek waar geen ramen of deuren zijn of waar ventilatieroosters of ventielen zijn.
• Houd het CO2-gehalte lager dan 1200 ppm(parts per million ), het liefst onder 950 ppm.
• Houd een logboek bij met de afgenomen metingen, vermeld: naam ruimte, datum meting, hoogste waarde van de week en ijkmoment.
• Bewaar de gegevens minimaal 12 maanden. 

Stoffigheid en allergenen

Tijdens activiteiten komt er meer stof in de lucht. Dit stof kan allerlei dingen bevatten, waaronder allergenen. Het inademen van stof kan bijvoorbeeld astma verergeren. Het is belangrijk om overal goed schoon te maken en stof te wissen.

Allergenen zijn stoffen die voor een allergische reactie kunnen zorgen zoals bij astma of allergisch eczeem. Kinderen zijn vaak gevoelig voor allergenen afkomstig van huisstofmijten, huisdieren, andere dieren, parfum, bomen of planten. Stofzuigen haalt wel een deel van de allergenen weg, maar niet alles.

advies stof

Voor het beperken van stof in een ruimte gelden de volgende adviezen:

• Plaats gemakkelijk schoon te maken meubels (bijvoorbeeld dichte kasten, zonder poten of juist op hoge poten).
• Maak een schoonmaakschema en houd u hier aan.
• Stofzuigen, vegen of droogwissen als er geen kinderen zijn.
• Lucht de ruimte tijdens het stofzuigen of droogwissen.
• Voer activiteiten die veel stof kunnen geven uit in de buitenlucht of in een ruimte waar goed kan worden gelucht.

Voor het verwijderen en verminderen van allergenen gelden de volgende adviezen:

• Gebruik geen schoonmaakmiddelen met een sterke of prikkelende geur. Gewoon afwasmiddel of allesreiniger kunt u wel gebruiken.
• Gebruik geen luchtverfrissers of schoonmaakspray’s.
• Zorg voor wasbare knuffels en textiel.
• Was hoezen, kussens, dekens en lakens op 60ºC, of op een temperatuur van 40°C tot 60°C én droog in de droogtrommel (minimale stand kast droog) of strijk (minimale stand medium) het textiel.
• Plaats geen bloemen met sterke geur.
• Plaats geen planten met harige bladeren.
• Veeg elke week de stof van plantenbladeren.
• Maak de plantenbakken, potten en schotels elk jaar schoon.

Verf, lijm en spuitbussen

In veel soorten verf(verwijderaars), lijm en spuitbussen zitten oplosmiddelen (vluchtige organische stoffen) die tijdens het gebruik verdampen. Deze stoffen kunnen o.a. irritatie van de slijmvliezen, hoofdpijn en vermoeidheid veroorzaken. Spuitbussen verspreiden een nevel die gemakkelijk ingeademd kan worden en die vaak slecht is voor de gezondheid.

advies verf e.d.

Voor het voorkomen van giftige dampen door oplosmiddelen gelden de volgende adviezen:

• Gebruik voor knutselen verf en lijm op waterbasis.
• Lucht tijdens en na het gebruik van knutselverf of -lijm. 
• Gebruik geen producten met oplosmiddelen en andere chemische producten in het bijzijn van kinderen.
• Schilder geen voorwerpen of delen van het gebouw in het bijzijn van kinderen. Na het gebruik van verf de ruimte luchten totdat de geur helemaal is verdwenen. Daarna gedurende enkele weken extra blijven luchten, ook bij verf op waterbasis.

Rook en andere verbrandingsproducten

Rook bestaat uit verbrandingsgassen en fijnstof deeltjes. Bij het branden van kaarsen, waxine, olie, gel, enz. komt rook vrij en dit kan de binnenlucht vervuilen. Ook het verbranden van gas in een gasoven of een geiser zonder afvoerkanaal kan de binnenlucht vervuilen. De vrijgekomen stoffen kunnen zorgen voor long- of luchtwegklachten en ook voor meer hart- en vaatziekten.

Bij onvolledige verbranding kan het gevaarlijke koolmonoxide ontstaan. Een signaal van onvolledige verbranding zijn instabiel flakkerende vlammen die gelig van kleur zijn. Bij het inademen van veel koolmonoxide ontstaat er een vergiftiging en kunnen klachten als hoofdpijn, misselijkheid, duizeligheid, slaperigheid, hartkloppingen, snel ademen, braken en verwardheid optreden. U kunt zelfs bewusteloos raken en overlijden.

advies verbrandingsproducten

Voor het voorkomen van verbrandingsgassen gelden de volgende adviezen:

• Gebruik geen verbrandingstoestel zonder gesloten toe- en afvoer, behalve een gastoestel om op te koken in een afsluitbare keuken met mechanische luchtafzuiging.
• Zet tijdens het koken op gas de mechanische afzuiging aan. Indien er ook een geiser of cv-ketel in de keuken aanwezig is, zorg dan voor voldoende toevoer van frisse lucht. (Mechanische afzuiging kan de verbrandingsgassen terug zuigen in een gebouw wanneer er onvoldoende luchttoevoer is.)
• Brand geen wierook, kaarsen, waxine, olie, gel, enz.
• Laat niemand roken in het gebouw.
• Laat de geiser, gaskachel of andere installaties jaarlijks controleren.

Om ongelukken met koolmonoxide te voorkomen gelden de volgende adviezen:

• Plaats koolmonoxidemelders in verblijfsruimten in de buurt van een verbrandingstoestel.
• Plaats de melders op een hoogte van 1,5-2 meter hoogte aan de wand, niet boven een verbrandingstoestel en niet op een plek waar waterdamp bij komt.
• Lees de gebruiksaanwijzing van de melders en let op de levensduur van de melder.

Kwik

Het inademen van kwikdamp kan de gezondheid aantasten. Deze damp komt vrij uit het gemorste vloeibare kwik. Als kwik gemorst wordt is het belangrijk om het snel en volledig op te ruimen. Soms is het nodig om daar een gespecialiseerd bedrijf bij te halen, omdat kwik lastig zelf volledig te verwijderen is. Wanneer kwik achterblijft in vloerbedekking, gaatjes of spleetjes onder plinten kan het nog heel lang uitdampen. Kwik kan de hersenen aantasten bij lang inademen. Vooral kinderen zijn gevoel voor kwikdamp.

advies kwik

Voor het voorkomen van kwikdamp en bij het vrijkomen van kwik gelden de volgende adviezen:

• Verwijder kwikthermometers en kwikbarometers en breng deze als chemisch afval naar de milieustraat (voorkom lekken tijdens vervoer).
• Laat iedereen de ruimte verlaten als er kwik is vrijgekomen.
• Loop niet door het gebroken materiaal en het gemorste kwik. Indien u vermoedt dat u door het gebroken materiaal bent gelopen, doe dan uw schoenen uit, verpak ze in een plastic zak en zet deze buiten. Behandel deze schoenen vervolgens als chemisch afval.
• Open ramen en buitendeuren van de betrokken ruimte, maar sluit deuren naar andere ruimtes.
• Gebruik geen stofzuiger, bezem of stoffer en blik om kwik op te ruimen. Raadpleeg de GGD(Gemeentelijke Gezondheidsdienst) voor opruimadviezen of deze website (kwik).

Temperatuur- en vochtbalans

Een te droge lucht kan irritaties aan de slijmvliezen, de ogen of de huid veroorzaken.  

Een hoge luchtvochtigheid kan zorgen voor schimmelgroei op wanden / plafond. Door goed te ventileren verdwijnt vocht snel en vormt er geen schimmel. Vocht is het beste af te voeren door een combinatie van ventilatie en verwarming. In de zomer is de luchtvochtigheid vaak hoger dan in de winter. Wanneer de luchtvochtigheid in de winter hoger blijft dan 70%, raadpleeg dan een deskundige om de oorzaak op te sporen. Voor schoonmaakinstructies om vochtplekken met schimmel goed te verwijderen, zie GGD Leefomgeving(externe link). Bij een luchtvochtigheid van meer dan 70%, overleven huisstofmijten goed in textiel, vloerbedekking, bedden of kussens. Zowel huisstofmijt als schimmel kunnen bij sommige kinderen klachten geven.

Het vocht in de ruimte komt vaak van de mensen in de ruimte of van:

• wasdrogers;
• koken;
• dweilwater;
• aquaria;
• planten; 
• natte was.

advies temperatuur en vochtbalans

Voor een goede temperatuur en vochtbeheersing gelden de volgende adviezen:

• Plaats in elke ruimte waar kinderen verblijven een thermometer.
• Stel de temperatuur in groepsruimten tijdens  koude perioden in op 18 °C of hoger en in slaapkamers op 15 à 18°C.
• Zorg ervoor dat de temperatuur altijd ongeveer hetzelfde blijft.
• Ventileer de ruimte meer als de kinderen erg actief zijn.
• Herstel lekkages direct en maak de vochtplekken goed schoon.

Hitte in en om het gebouw

In Nederland kan het in de zomertijden binnen in een gebouw warmer worden dan buiten. Het gebouw koelt u door ‘s nachts intensief te ventileren. Het is dan buiten minder warm dan binnen. In aanvulling op het verntileren kan het wijd open zetten van ramen en deuren verkoelend werken, hierdoor komt de lucht binnen namelijk flink in beweging. 

Warm weer kan leiden tot klachten als vermoeidheid, concentratieproblemen, duizeligheid en hoofdpijn. Daarnaast kunnen huidklachten optreden zoals jeuk en uitslag met blaasjes. Bij hitte kunnen kleine blaasjes op een jeukende rode huid optreden door het verstopt raken van zweetklieren, meestal onder kleding. Dit wordt ook wel prickly heat genoemd en is niet gevaarlijk maar wel hinderlijk. Verlichtend werkt luchtige kleding, afnemen met een koele natte doek en drogen met een frisse luchtstroom. Door uitdroging kunnen kramp, misselijkheid, uitputting, flauwte en bewusteloosheid optreden.

Kinderen zijn kwetsbaar voor hitte omdat ze minder goed kunnen aangeven hoe het met ze gaat. Daarom zijn maatregelen belangrijk als het binnen meer dan 25°C wordt. De basisschool of kinderopvang dient een hitteprotocol op te stellen, dat gemakkelijk en snel uitvoerbaar is voor de beroepskrachten. 

Kijk voor meer tips en adviezen naar het Nationaal Hitteplan van het RIVM, GGD Leefomgeving(externe link) of neem contact op met uw regionale GGD(externe link).

advies hitte

Voor het opstellen van een hitteprotocol gelden de volgende adviezen:

• Plaats zonwering voor de ramen waar de zon op staat en doe deze omlaag voordat de zon naar binnen schijnt.
• Zet zo min mogelijk lampen of apparaten aan.
• Zet ramen en deuren wijder open wanneer dit verkoelend is.
• Ventileer ‘s nachts zoveel mogelijk, omdat het dan buiten koeler is dan binnen.
• Gebruik een ventilator in de ruimtes als het warmer wordt dan 25°C.
• Laat de kinderen buiten blijven als het daar koeler is dan binnen (maar voorkom blootstelling aan direct zonlicht tussen 12.00 en 15.00 uur). Zorg voor schaduw op de speelplaats.
• Doe geen spelletjes waarvan kinderen het te warm krijgen.
• Laat kinderen en beroepskrachten voldoende drinken.

Asbest

In sommige gebouwen is asbest aanwezig. Meestal is dat geen probleem. Alleen bij beschadiging van materialen met asbest kunnen losse asbestvezels in de lucht terechtkomen. Dat is ongewenst, en daarom is het soms raadzaam om asbest preventief door een vakkundig bedrijf te laten verwijderen. Is er twijfel of er asbest aanwezig is? Vraag dan advies aan uw eigen GGD(Gemeentelijke Gezondheidsdienst). Zelf asbest verwijderen uit een gebouw is niet toegestaan.

advies asbest

Wanneer het vermoeden bestaat dat er asbest in het gebouw aanwezig is, gelden de volgende adviezen:

• Laat een inventarisatie uitvoeren indien de locatie voor 1994 is gebouwd, zodat u weet of er asbest in het gebouw aanwezig is, en zo ja, waar.
• Laat asbest weghalen door een gecertificeerde asbestverwijdering bedrijf.
• Boor, schuur of zaag niet in materiaal waarin asbest is verwerkt.

Planten en bomen in en om het gebouw

Planten en bomen zijn belangrijk voor mensen, ze kunnen ook gezelligheid geven doordat ze mooi van kleur zijn of lekker ruiken. Maar sommigen kunnen giftig zijn voor de mens of allergische reacties opwekken.

Giftige planten

Giftige planten zijn planten die vergiftigingsverschijnselen veroorzaken wanneer kleine hoeveelheden ervan worden opgegeten, of planten die ontstekingen of andere huidaandoeningen veroorzaken wanneer ze worden aangeraakt. Giftige planten kunnen slaap verwekken, de huid irriteren, de slijmvliezen aantasten, kramp of buikloop veroorzaken. 

Veel planten zijn giftig, maar doordat ze er niet aantrekkelijk uitzien om op te eten zijn er maar weinig gevallen van vergiftigingen door planten bekend. Planten met bijvoorbeeld besjes hebben op kinderen wel een grote aantrekkingskracht. 

Een voorbeeld van een erg giftige plant is de berenklauw. Als de huid in aanraking komt met de brandharen, veroorzaakt dit in eerste instantie een brandblaar. Later wordt dit een open zwerende wond. De plant Ambrosia wordt ook wel hooikoortsplant genoemd, omdat hij tijdens de bloei grote hoeveelheden pollen produceert die een allergische reactie kunnen veroorzaken.

Berenklauw en Ambrosia

advies planten

Voor bomen en planten in de omgeving gelden de volgende adviezen:

• Voorkom dat er giftige planten in binnenruimten en bij de buitenruimte aanwezig zijn. 
• Let op bij het plaatsen van nieuwe bomen en planten dat deze geen stuifmeel afgeven. Mensen kunnen hier allergisch voor zijn. Met name van de berk is bekend dat deze aanleiding kan geven tot allergische klachten. Ook eiken, naaldbomen en onkruid kunnen veel stuifmeel afgeven.
• Laat berenklauw bij het speelterrein verwijderen.
• Meld Ambrosia via de site natuurkalender(externe link)
• Draag volledig dekkende kleding en handschoenen bij het verwijderen van Ambrosia. Draag bij verwijdering tijdens het bloeiseizoen ook een mondkapje en veiligheidsbril.

Eikenprocessierups

De eikenprocessierups vormt een jaarlijks terugkerend probleem in een groot deel van Nederland. Van circa mei tot en met augustus gaat de eikenprocessierups op eikenbomen in processieachtige colonnes op zoek naar nieuwe eikenbladeren; vandaar de naam eikenprocessierups. Eikenbomen met rupsen zijn te herkennen aan de nesten; dichte spinsels van vervellinghuidjes, uitwerpselen en brandharen. Daarnaast zijn deze bomen vaak kaalgevreten. 
    
Gedurende deze periode verspreidt de rups brandhaartjes die bij mensen ernstige irritaties van de ogen en luchtwegen kunnen geven. Na contact met de brandharen ontstaan er na enkele uren klachten van de huid: pijnlijke jeuk en huiduitslag in de vorm van bultjes of blaasjes. Klachten verdwijnen over het algemeen binnen twee weken. Een zachte crème met menthol kan verlichting geven.
    
De eigenaar van de besmette bomen is verantwoordelijk voor de overlast bestrijding en voor het waarschuwen van het publiek. Veel eikenbomen zijn eigendom van de gemeente, Rijkswaterstaat of van Staatsbosbeheer.

advies eikenprocessierups

Indien er eikenbomen met eikenprocessierupsen op het terrein of in de nabije omgeving staan, gelden de volgende adviezen:

• Vraag advies bij uw gemeente of GGD(Gemeentelijke Gezondheidsdienst).
• Laat een deskundige het nest verwijderen.
• Draag kleding met lange mouwen en broekspijpen en een gesloten kraag. 
• Laat kinderen niet buiten spelen en laat geen speelgoed buiten liggen.

Wanneer u of een van de kinderen in contact is geweest met de rupsen of brandharen gelden de volgende adviezen: 

• Ga na aanraking van de rupsen of haren niet krabben of wrijven, maar strip de huid met plakband en spoel daarna met lauw water.
• Spoel ook de ogen goed met lauw water.
• Was de kleren (liefst op 60ºC of op 40ºC en droog de kleding in een droogtrommel).
• Neem bij ernstige klachten contact op met uw huisarts.

Bron: R:IVM